Powiat Działdowski
Atrakcyjność powiatu działdowskiego to nie tylko wspaniałe walory przyrodnicze, rozbudowana infrastruktura techniczna, zabytki architektoniczne czy budowle sakralne, ale także miejsca pamięci i martyrologii. Miejsca te są związane z okresem pierwszej i drugiej wojny światowej, szczególnie z bitwą pod Tannenbergiem oraz okupacją hitlerowską.
I wojna światowa na Działdowszczyźnie
21 sierpnia 1914 r. rosyjska armia „Narew” pod dowództwem gen. Samsonowa przekroczyła południową granicę niemieckich Prus Wschodnich. Rosjanie parli na północ, aby odciąć drogę ucieczki na zachód Niemcom pokonanym w bitwie nad Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. Na teren obecnego powiatu działdowskiego wojska carskie wkroczyły od strony Iłowa. 22 sierpnia XV korpus rosyjski po krwawych walkach zdobył Działdowo. Jednak już następnego dnia ich pochód został zatrzymany przez XX korpus niemiecki w rejonie Orłowa koło Nidzicy. Niemcy pod dowództwem generałów Hindenburga i Ludendorfa przystąpili do kontruderzenia. W rejonie Uzdowa rozbili I korpus rosyjski. Podczas wielkiej bitwy w dniach 25-31 sierpnia 1914 r. wojska carskie zostały oskrzydlone i rozbite. Wydarzenia te przeszły do historii jako bitwa pod Tannenbergiem (w niemieckiej historiografii tym mianem określana była bitwa pod Grunwaldem z 1410 r.). Do zaciętych walk doszło również w połowie listopada 1914 r. w okolicach Sarnowa i Malinowa. W sumie w walkach na terenie Prus Wschodnich poległo ponad 90 tys. żołnierzy, a wielu z nich właśnie na Działdowszczyźnie.
Pomnik Lotników
Wędrówkę po miejscach związanych z walkami I wojny światowej proponujemy zacząć od Działdowa. Tu przy ulicy Męczenników stoi tzw. Pomnik Lotników. Monument wzniesiono w 1916 r. w miejscu mogiły dwóch pilotów, niemieckiego i rosyjskiego, którzy zestrzelili się wzajemnie w sierpniu 1914 r. Niedawno obiekt przeszedł generalny remont. Powróciły też na swoje miejsce tablice z napisami w języku polskim, niemieckim i rosyjskim: „Za życia wrogowie, w obliczu śmierci równi”. Ponad nimi umieszczono dwa krzyże, niemiecki-„żelazny” i sześcioramienny-prawosławny.
Cmentarz w Działdowie
Kolejną pozostałością po bitwie pod Tannenbergiem jest cmentarz wojenny przy ul. Grunwaldzkiej. Pochowano na nim kilkuset żołnierzy niemieckich i rosyjskich poległych w walkach w 1914 i 1915 r. na terenie powiatu działdowskiego. Na niektórych stelach nagrobnych przetrwały jeszcze emaliowane tabliczki z informacjami o narodowości i liczbie pochowanych oraz miejscu, w którym polegli. Niestety obecnie cmentarz ten jest zaniedbany.
Cmentarzyk w pobliżu Księżego Dworu
Nieopodal Księżego Dworu (ok. 3 km na południowy-zachód od Działdowa) znajduje się cmentarzyk, na którym pochowano żołnierzy poległych w walkach o dolinę Działdówki. Na środku nekropolii stoi wielki granitowy głaz z wyrytym numerem pułku i datą bitwy. Z miejscem tym związana jest jedna z lokalnych opowieści. Podobno na cmentarzyku pogrzebano spalonych żywcem żołnierzy niemieckich, którzy po świętowaniu urodzin dowódcy położyli się spać w jednej ze stodół pobliskiego majątku. Niemcy nie zauważyli nadejścia Rosjan, którzy zamknęli stodołę i podłożyli pod nią ogień.
Wieża w Malinowie
W lesie koło Malinowa (ok. 3 km na wschód od Działdowa) wzniesiono w 1915 r. wieżę-pomnik ofiar I wojny światowej na miejscu żołnierskiej mogiły. Budowlę zaprojektował architekt okręgowy Philipp Kähm. Obiekt prezentuje się wciąż okazale, mimo swego częściowego zniszczenia.
Cmentarz koło Domajewa
Kolejny cmentarz z tego okresu znajduje się między Domajewem a Gralewem (stacja w gminie Płośnica). Zachował się tam pełny układ nekropolii z oryginalnymi nagrobkami.
Także w innych miejscowościach powiatu działdowskiego (Narzym, Rudolfowo) można napotkać groby i pomniki z okresu I wojny światowej, niestety w większości zapomniane i zaniedbane.
Obóz przejściowy – Koszary w Działdowie
Najbardziej znanym miejscem martyrologii w Działdowie z okresu II wojny światowej jest zespół budynków koszarowych z placem ćwiczebnym mieszczący się przy ulicy Grunwaldzkiej, w którym w latach 1939 – 1945 hitlerowcy urządzili przejściowy obóz dla żołnierzy polskich wziętych do niewoli po kapitulacji Modlina, a następnie dla więźniów z Prus Wschodnich. Obóz ten nosił nazwę „Durchgengslager” (obóz przejściowy), lecz w pewnych okresach pełnił także funkcję obozu zagłady. Szacuje się, iż w jego murach więziono ok. 20 000 ludzi, a ok. 3000 zostało zamordowanych. Znaczną część pomordowanych stanowili przedstawiciele polskiej inteligencji, m.in. polscy oficerowie i księża, w tym arcybiskup Julian Nowowiejski i biskup Leon Wetmański beatyfikowani przez papieża Jana Pawła II. Rozstrzeliwanych na terenie obozu więźniów po wojnie ekshumowano, a następnie pochowano w 11 zbiorowych mogiłach na cmentarzu katolickim w Działdowie.
Pod koniec wojny w koszarach utworzono Obóz Nakazowo-Rozdzielczy Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) w Działdowie. Przetrzymywano w nim Polaków i Niemców z Pomorza, Mazowsza, Warmii i Mazur. Do października 1945 r. wielu z nich zostało wywiezionych w głąb Rosji. Ku czci pomordowanych w czasie II wojny światowej na terenie byłego obozu odsłonięto w 1953 r. roku tablicę pamiątkową, a w 1965 r. pomnik na skrzyżowaniu ulic Grunwaldzkiej i Chopina, na którym widnieje napis: „Kilkadziesiąt tysięcy więźniów Polaków przeszło przez obóz koncentracyjny w Działdowie w latach 1939 – 1944, tysiące spośród nich poniosło męczeńską śmierć z rąk zbirów faszystowskich”
Siedziba gestapo w Działdowie
Nie sposób zapomnieć o dawnej siedzibie gestapo. Jest to budynek przy ulicy Jagiełły 30, w którym obecnie mieści się Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. To właśnie tam przetrzymywano i przesłuchiwano osoby podejrzane m.in. o dywersję. Na budynku wmurowana jest tablica pamiątkowa z napisem: „Tu mordowano tysiące Polaków walczących z okupantem hitlerowskim w latach 1939-1945”.
Cmentarz parafialny w Działdowie
Warto także odwiedzić cmentarz katolicki przy kościele Św. Wojciecha mieszczący się przy ulicy Nidzickiej, na którym znajduje się pomnik i mogiła ofiar terroru. Na wysokiej kamiennej ścianie monumentu widnieje płaskorzeźba przedstawiająca egzekucję. Trzech hitlerowców grozi wyciągniętą bronią swoim ofiarom – kobiecie z dzieckiem i mężczyźnie. Na cmentarzu znajduje się także kilkanaście pojedynczych mogił polskich żołnierzy poległych w okolicach Działdowa we wrześniu 1939 r. oraz kilkanaście mogił żołnierzy radzieckich walczących w 1945 r. o wyzwolenie Działdowa.
Pomnik w Komornikach
W okolicach Działdowa na wzniesieniu w pobliżu wsi Komorniki, natrafiamy na pomnik, cmentarz i zbiorową mogiłę, w której spoczywają prochy tysięcy więźniów pomordowanych w działdowskim obozie, w siedzibie gestapo, lasku komornickim i na cmentarzu żydowskim. Pomnik przedstawia olbrzymią dłoń wyciągniętą ku niebu jakby w pośmiertnym ostatnim wezwaniu. Wezwaniu tych, którzy spoczywają na tym wielkim cmentarzu zamordowani bestialsko przez nazistów, do tych, którzy przeżyli i tych, którzy tragedię wojny i hitlerowskiej okupacji znają tylko z opowieści. Uroczystość odsłonięcia pomnika, którego autorem jest artysta Ryszard Wachowski, odbyła się 6 maja 1965 r. i była połączona z wielką manifestacją pod hasłem ,,Nigdy więcej wojny, nigdy więcej faszyzmu”.
Pomnik w lasach białuckich
Godnym uwagi jest pomnik w lasach białuckich – cmentarz z okresu II wojny światowej, gdzie w latach 1941 – 45 hitlerowcy rozstrzelali i pochowali ok. 12 000 Polaków i Żydów, więźniów przejściowego obozu w Działdowie. Oprócz wielu więźniów politycznych zamordowano tu także 58 księży z diecezji płockiej. W celu zamaskowania zbrodni Niemcy na świeżych grobach sadzili świerki. Na pomniku wyrzeźbionym przez Bolesława Wolskiego widnieje napis: „Ofiarom hitlerowskich zbrodni w hołdzie, społeczeństwo Warmii i Mazur w X rocznicę wyzwolenia”.
Natomiast na cmentarzu we wsi Białuty znajduje się mogiła 12 żołnierzy WP broniących pozycji mławskiej w pierwszych dniach września 1939 r. oraz pomnik upamiętniający to zajście.
Obóz przejściowy w Iłowie
Podczas okupacji hitlerowskiej w miejscowości Iłowo istniał obóz przejściowy dla przymusowych robotników wywożonych do Niemiec. Na jego terenie wydzielono obóz dla dzieci więźniów obozów i robotnic przymusowo zatrudnionych w Prusach Wschodnich pochodzenia polskiego, francuskiego, litewskiego, rosyjskiego, ukraińskiego i białoruskiego. Przebywało w nim nawet do 2 tys. dzieci w wieku od kilku miesięcy do 5 lat. Panowała tam wysoka śmiertelność. Dzieci uznane za „rasowo wartościowe” wywożono do zakładów wychowawczych w Niemczech i oddawano niemieckim rodzinom.
Na iłowskim cmentarzu znajduje się pomnik i mogiła żołnierzy Wojska Polskiego poległych w czasie bitwy pod Mławą we wrześniu 1939 r. Jest tu również zbiorowy grób mieszkańców Iłowa, zamordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej.
Mogiły poległych w Lidzbarku
Na cmentarzu w Lidzbarku spoczywają mieszkańcy pobliskich wsi, którzy zginęli za kontakty z polskimi partyzantami. We wrześniu 1939 r. w tym rejonie zginęło kilkudziesięciu żołnierzy polskich, a to wydarzenie upamiętnia 50 mogił na tutejszym cmentarzu.
Cmentarz żołnierzy niemieckich w Mławce
W Mławce, między Iłowem a Mławą, w latach 1940-41 założony został niemiecki cmentarz wojenny. Przy jego budowie pracowali m.in. polscy robotnicy przymusowi. Pochowano tu niemieckich żołnierzy poległych w czasie I i II wojny światowej. Od 1995 r. na cmentarzu chowani są żołnierze Wermachtu ekshumowani z mogił na terenie północnego Mazowsza i zachodniej części woj. warmińsko-mazurskiego. Obecnie na cmentarzu pogrzebanych jest ok. 13 tys. poległych.
