Powiat Działdowski

1 sierpnia 1944 r. rozpoczęło się w Warszawie trwające 63 dni wystąpienie zbrojne w ramach Akcji „Burza”, przygotowane przez Armię Krajową, a które pochłonęło życie ok. 16 tys. powstańców i  ok. 150-200 tys. ofiar cywilnych. Miasto, w wyniku walk, ale przede wszystkim poprzez celowe wyburzenia dokonane przez Niemców po upadku powstania, zostało zniszczone.

Przeszukując własne zasoby archiwalne: https://epdz.powiatdzialdowski.pl/ (Encyklopedia Powiatu Działdowskiego) i dostępne mi archiwa w kraju, udało mi się do dziś odtworzyć jedynie 21 biogramów osób uczestniczących w powstaniu warszawskim, a które urodziły się w naszym powiecie, ewentualnie były z nim związane zamieszkaniem, nauką, pracą lub służbą:

1. Rudolf Auch, ps. Skała, urodzony 22 września 1907 r. w Nowym Modlinie. Mieszkaniec Działdowa. Absolwent Państwowego Studium Nauczycielskiego w Działdowie. W kampanii wrześniowej walczył jako ochotnik w obronie Warszawy. W czasie okupacji był kierownikiem TON-u na Bródnie i komendantem Rejonu IV Wojskowej Służby Ochrony Powstania-AK. Uczestnik powstania warszawskiego w stopniu porucznika. Po wojnie pracował jako nauczyciel w Warszawie. Zmarł 3 listopada 1985 r. w Otwocku.
2. Bolesław Buchholz, ps. Buczyna, urodzony 13 maja 1900 r. w Suchej. W latach dwudziestych XX w. przyjechał do Działdowa i podjął pracę w tutejszym Sądzie Powiatowym jako sekretarz sądowy. W czasie okupacji niemieckiej przebywał w Warszawie. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej (Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – batalion „Wigry” – 2 kompania „Czesław”) w stopniu sierżanta. Wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. Wywieziony przez Niemców do pracy przymusowej w okolice Krakowa, skąd uciekł w grudniu 1944 r. W marcu 1945 r. powrócił do Działdowa i ponownie podjął pracę w działdowskim sądzie. Był również tłumaczem przysięgłym języka niemieckiego. Zmarł 28 marca 1983 r. w Działdowie.
3. Ryszard Folgart, ps. Nienaski, urodzony 3 lipca 1914 r. w Warszawie. W 1934 r. ukończył 5-letnie gimnazjum w tym mieście, zaś w 1935 r. przeszedł szkolenie wojskowe w Zegrzu. W latach 1935-1939 był właścicielem warszawskiego Przedsiębiorstwa Eksploatacji Kruszywa, a w czasie okupacji niemieckiej właścicielem sklepu chemicznego (1941-1944). W czasie powstania warszawskiego walczył w batalionie AK „Kiliński” na Starym Mieście i w zgrupowaniu „Żubr” na Żoliborzu. Po upadku powstania wzięty do niewoli niemieckiej. Po wojnie, w 1955 r. ukończył Akademię Wychowania Fizycznego. W latach 1955-1970 trener sekcji kajakarskiej w Zrzeszeniu „Budowlani”, przekształconego na „Skra” w Warszawie, w latach 1970-1978 Klubu Sportowego „Spójnia”, a w latach 1978-1982 trener kajakarzy Wel Lidzbark. Uhonorowany: Złotym Krzyżem Zasługi (dwukrotnie), Krzyżem Walecznych, Krzyżem Partyzanckim, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Powstania Warszawskiego, Medalem ,,Za udział w wojnie obronnej 1939 r., Medalem ,,Za Warszawę”, Medalem Zwycięstwa i Wolności i Medalem 100-lecia Sportu Polskiego, tytułami: Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej i Zasłużony Trener PRL. Jego imię nosi Stowarzyszenie Lidzbarscy Sportowcy. Zmarł 19 lutego 2001 r. w Lidzbarku.
4. Franciszek Goerick, ps. Mazur, urodzony 14 sierpnia 1915 r. w Módłkach. Mieszkaniec Działdowa. Ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Działdowie, a następnie podchorążówkę w Ostrowi Mazowieckiej. W czasie kampanii wrześniowej walczył pod Modlinem, gdzie został ciężko ranny. W czasie II wojny światowej działał w konspiracji, m. in. jako instruktor Konspiracyjnej Szkoły Podchorążych AK. Uczestnik powstania warszawskiego w stopniu porucznika i w funkcji oficera broni przy sztabie VI Obwodu Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. Po wojnie ukończył SGGW w Warszawie i pracował w Ministerstwie Handlu Wewnętrznego. Zmarł 2 lutego 1951 r. w Warszawie.
5. Janusz Grabowski, ps. Gryf, urodzony 16 maja 1922 r. w Działdowie. W latach 1939-1944 uczestniczył w konspiracyjnym ruchu oporu. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej (Obszar Warszawski – Podokręg Zachodni „Hallerowo”, „Hajduki”, „Cukrownia” i Grupa „Kampinos” – batalion mjr. „Korwina” – kompania kpt. „Mścisława”). Dalsze losy mi nieznane.
6. Marian Władysław Jakimiak, ps. Zgieroń, urodzony 5 sierpnia 1908 r. w Warszawie. Uczestnik powstania warszawskiego w stopniu porucznika. Walczył w szeregach Armii Krajowej (VII zgrupowanie „Ruczaj” – kompania „Habdank”). Po upadku powstania przebywał w niewoli niemieckiej, m.in. w obozach Lamsdorf, Gross Rosen i Lubeka. Zmarł 13 maja 1977 r. w Działdowie.
7. Ryszard Janowicz, ps. Januszkiewicz, urodzony 18 maja 1922 r. w Działdowie. Latem 1939 r. został powołany do I Batalionie Obrony Narodowej w Płocku (tzw. „Warszawski I”) i w czasie wojny z Niemcami walczył m.in. w obronie Warszawy. Od 29 września 1939 r. przebywał w niewoli niemieckiej w Skierniewicach, z której uciekł i powrócił do Płocka. Zagrożony aresztowaniem w lipcu 1942 uciekł na teren Generalnej Guberni i nawiązał kontakt z podziemiem w Warszawie. Od września 1942 r. uczestnik konspiracyjnego ruchu oporu, a następnie uczestnik powstania warszawskiego w stopniu plutonowego podchorążego w szeregach Armii Krajowej (pułk „Baszta” – batalion „Bałtyk” – kompania B-1 – IV pluton). Po powstaniu wzięty do niewoli przez Niemców i osadzony w Stalagu X B Sandbostel. W kwietniu 1945 r. ewakuowany pod Bremę i 28 kwietnia wyzwolony przez Anglików. Po wyzwoleniu wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Tu, po ukończonym kursie, otrzymał stopień sierżanta podchorążego. Zdemobilizowany powrócił do kraju 24 czerwca 1947 r. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Walecznych, Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Warszawskim Krzyżem Powstańczym, Krzyżem Partyzanckim i Krzyżem Armii Krajowej. Zmarł 26 marca 2007 r.
8. Wojciech Stanisław Karolewski, ps. Orzyc, urodzony 11 września 1929 r. w Działdowie. W czasie okupacji brał udział w konspiracyjnym ruchu oporu. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej (VI Obwód – 5 Rejon – zgrupowanie 1670). Zmarł 19 listopada 1999 r. w Warszawie.
9. Janusz Kaźmierkiewicz, ew. Kazimierkiewicz, ps. Czarny, urodzony 21 grudnia 1925 r. w Działdowie. Uczestnik powstania warszawskiego w stopniu kaprala (przydział mi nieznany). Od września 1944 r. walczył w ramach 15. pułku piechoty AK „Wilków” 28. Dywizji Piechoty AK im. Stefana Okrzei” 5 października 1944 r. w wzięty do niewoli niemieckiej i osadzony w stalagu 344 Lamsdorf, a następnie w Stalagu IX C. Uwolniony 1 maja 1945 r. Dalsze losy mi nieznane.
10. Jolanta Krafft, ps. Sylwia, urodzona 24 września 1926 r. w Dłutowie. Jako sanitariuszka uczestniczyła w powstaniu warszawskim, walcząc w szeregach Armii Krajowej (Sanitariat Okręgu Warszawskiego „Bakcyl”- Szpital Maltański, ul. Senatorska 42, ewakuowany na ul. Śniadeckich 17). Po upadku powstania wzięta do niewoli niemieckiej. Zmarła 6 marca 2007 r. w Brukseli.
11. Zbyszko Kucharski ps. Karaś – urodzony 2 stycznia 1923 r. w Płocku i mieszkaniec tego miasta. W czasie okupacji niemieckiej żołnierz ZWZ AK. W lutym 19411 r. aresztowany przez Gestapo i osadzony w Forcie III w Pomiechówku, a następnie, w kwietniu przetransportowany do KL Soldau. Stąd ponownie trafił do Fortu III w Pomiechówku, skąd uciekł. Uczestnik powstania warszawskiego. Przeżył okupację niemiecką. Mieszkaniec Działdowa. Zmarł 21 września 2000 r.
12. Mieczysław Pawłowski, ps. Mazur, urodzony 4 sierpnia 1922 r. w Iłowie.  Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej (VII Obwód „Obroża”- 1 Rejon „Brzozów” – pluton 709 – Grupa „Kampinos” – batalion por. „Znicza”). Zmarł 21 października 2010 r. w Słupnie.
13. Jan Rychcik, ps. Norbert, Klon, Leonard Leszczyński, urodzony 27 marca 1903 r. w Gruszce. Pedagog, organizator szkolnictwa specjalnego na Pomorzu, działacz społeczny i polityczny. Od 13 maja 1922 r. pracował jako nauczyciel pomocniczy kolejno: w Wąpiersku, Zalesiu, Pokrzydowie i Nowym Dworze. W 1925 r. przerwał pracę w szkole, by uzupełnić swoje kwalifikacje pedagogiczne. Przez dwa lata był słuchaczem Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Działdowie. W lipcu 1927 r. został powołany do odbycia rocznej służby wojskowej w Szkole Podchorążych Rezerwy Nr 1 w Ostrowie-Komorowie. W roku szkolnym 1928/1929 uczył samodzielnie w Rywocinach, skąd na własną prośbę przeniesiony został do szkoły podstawowej w Działdowie, w której nauczał w latach 1929-32, uzyskując w ostatnim roku szkolnym płatny urlop na ukończenie Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Po jego ukończeniu uczył w Grudziądzu, a następnie w Chojnicach i Toruniu. 28 sierpnia 1939 r. został zmobilizowany jako podporucznik rezerwy do 63 pułku piechoty z przydziałem na dowódcę plutonu karabinów maszynowych. W trakcie kampanii wrześniowej dostał się do niewoli niemieckiej, z której po dwóch dniach zbiegł. Okres okupacji spędził w Wąsach, gdzie do 30 czerwca 1943 r. był nauczycielem w jednoklasowej szkole powszechnej. Następnie przeniósł się do Ursusa i został kierownikiem gminnego biura Rady Głównej Opiekuńczej. Działał w Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, uczestnicząc w organizowaniu sieci tajnego nauczania, współpracując z pełnomocnikiem rządu londyńskiego Czesławem Wycechem. Jako żołnierz AK wziął udział w powstaniu warszawskim (VII Obwód „Obroża” – 6 Rejon „Helenów”- 10 kompania – pluton 1744). Po wojnie powrócił do Torunia i do 31 sierpnia 1946 r. pełnił funkcje kierownika szkoły specjalnej. Od 1946 r. do emerytury był pracownikiem kuratorium, zajmując się przede wszystkim szkolnictwem specjalnym. W uznaniu zasług za pracę społeczną odznaczony został m.in.: Krzyżem Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Partyzanckim, Warszawskim Krzyżem Powstańczym, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, honorowym tytułem „Zasłużony Nauczyciel PRL”, dwukrotnie Srebrnym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką ZNP i Odznaką ZNP za Tajne Nauczanie. Zmarł 3 lutego 1988 r. w Toruniu.
14. Józef Seroczyński, ps. Mucha, urodzony 10 listopada 1922 r. w Działdowie. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej (Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – batalion „Bończa”) jako ochotnik-strzelec. W wyniku działań wojennych 7 września 1944 r. stracił nogę. Opuścił Warszawę wraz z transportem ciężko rannych. Zmarł 7 lipca 1976 r. w Warszawie.
15. Stanisław Sieradzki, ps. Świst, urodzony 14 września 1921 r. w Iłowie. Od 1932 r. działał w harcerstwie i jako ochotnik 32. Pułku Piechoty brał udział w kampanii wrześniowej. W czasie okupacji wysłany na przymusowe roboty do Olsztyna. Po ucieczce z robót w 1942 r. przebywał w Warszawie i wstąpił do Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty Agricola. Walczył w powstaniu warszawskim jako żołnierz 3. drużyny III plutonu „Felek” 2 kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. W listopadzie 1944 r. został aresztowany przez NKWD i osadzony w obozie sowieckim w Majdanku. 18 stycznia 1945 r. przyjechał do Warszawy i podjął pracę w Chorągwi Mazowieckiej ZHP. W latach 1945-1949 był instruktorem Hufca Mińsk Mazowiecki i rozpoczął studia w Szkole Głównej Handlowej. W 1949 r. został aresztowany i w 1950 r. wyrokiem Sądu Wojskowego w Warszawie skazany na 10 lat pozbawienia wolności. Trzy lata później sąd w Rzeszowie skazał go na karę śmierci, którą zamieniono później na karę 15 lat więzienia. Na wolność wyszedł w listopadzie 1956 r. Od 1966 r. pełnił funkcję sekretarza Środowiska Batalionu „Zośka”. W latach 1969-1998 pełnił funkcję instruktora Hufca Sulejówek im. Batalionu „Zośka”. Był współzałożycielem i członkiem Społecznego Komitetu Opieki nad Grobami Poległych Żołnierzy Batalionu „Zośka”. Od 2001 r. do śmierci współpracował z Muzeum Harcerstwa w Warszawie. Odznaczony był Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Warszawskim Krzyżem Powstańczym, Złotym Krzyżem za Zasługi ZHP z rozetą z mieczami, Orderem Uśmiechu oraz działdowską „Katarzynką” (2005). Zmarł 16 lutego 2009 r. i został pochowany na Powązkach Wojskowych w Warszawie.
16. Andrzej Wadecki, ps. Osęk, urodzony 2 maja 1914 r. Mieszkaniec Działdowa. Piłkarz Działdowskiego Klubu Sportowego w latach trzydziestych XX w. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej w stopniu sierżanta (II Obwód „Żywiciel” – zgrupowanie „Żubr” – 1 kompania – pluton 248). Po upadku powstania opuścił Warszawę wraz z ludnością cywilną. Po wojnie zamieszkał ponownie w Działdowie. Zmarł 30 października 1989 r. w tym mieście.
17. Alfred Józef Wellenger, ps. Mazur urodzony 23 maja 1906 r. w Działdowie. Kształcił się w Rawiczu, Działdowie, Toruniu i Grudziądzu. Jako ochotnik walczył w kampanii wrześniowej. W 1942 r. wstąpił w szeregi AK i z ramienia KG AK uczestniczył w pracach przygotowujących sieć administracyjna Prus Wschodnich. Uczestnik powstania warszawskiego w stopniu podporucznika (I Obwód „Radwan” – zgrupowanie „Bartkiewicz” – 100 kompania sztabowa a następnie 4 kompania „Żmudzina” – I pluton „Podkowa”). Wziął udział m. in. w zdobyciu budynku „Pasty”, przy ul. Zielnej. Po upadku powstania przebywał w obozach jenieckich w Bergen-Belsen, Fallingbostel, Gross-Born i Sandbostel. W latach 1948-1956 był więziony ze względów politycznych. Odznaczony m. in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Polonia Restituta i Warszawskim Krzyżem Powstańczym. Zmarł 17 lipca 1994 r. w Warszawie.
18. Wiktor Węcławski, ps. Tell, urodzony 13 lutego 1907 r. w Białutach. Uczestnik powstania warszawskiego w stopniu ogniomistrza w szeregach Armii Krajowej (Obszar Warszawski – Podokręg Zachodni „Hajduki” – Obwód „Głuszec” – kompania por. „Stena”, a następnie VII Obwód „Obroża” – 5 Rejon „Gątyń”). W 1995 r. odznaczony Krzyżem Armii Krajowej, zaś w 2003 r. awansowany do stopnia porucznika WP. Zmarł 8 maja 2007 r. w Świebodzinie.
19. Zygmunt Wojtkowiak, ps. Wojtek, urodzony 4 czerwca 1923 r. w Iłowie. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Ludowej (zgrupowanie „Kryska” – 3 kompania – pluton „Blaszanka”). Opuścił miasto, przepływając Wisłę. Zmarł 7 czerwca 1991 r.
20. Aniela Zgoda, ps. Kuter, urodzona 9 lutego 1923 r. w Działdowie. Jako sanitariuszka uczestniczyła w powstaniu warszawskim w strukturach Armii Krajowej (Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – I batalion WSOP „Dzik”- 11 kompania). 2 września 1944 r. opuściła miasto wraz z ludnością cywilną. Dalsze losy mi nieznane.
21. Jan Żuchowski, ps. Czarny, urodzony 5 listopada 1924 r. w Dźwierzni. Uczestnik powstania warszawskiego w szeregach Armii Krajowej w stopniu plutonowego podchorążego (Grupa „Północ” – pluton „Jerzyki”, następnie w Grupie „Kampinos”). Zmarł 30 maja 1982 r. w Warszawie.

Dodam, że 5 sierpnia 1944 r., w trakcie działań powstańczych Niemcy aresztowali pod zarzutem współpracy z Armią Krajową 30 ojców i braci zakonnych Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela (redemptorystów), wśród których znajdował się urodzony 18 czerwca 1908 r. w Rumianie ojciec Antoni Ruciński. Dzień później wszyscy aresztowani zakonnicy zostali zamordowani na terenie składu maszyn rolniczych Kirchmajera i Marczewskiego przy ul. Wolskiej w Warszawie.

Chwała bohaterom!

Benedykt Perzyński

/zdjęcie główne przedstawia okolicznościową monetę 10 zł z 2004 r./